Υφαίνοντας το μέλλον

Εκπαίδευση και γυναικεία επιχειρηματικότητα

Με μεγάλη χαρά αποδέχτηκα την τιμητική πρόταση του φορέα Women Do Business να συμμετάσχω σήμερα σε μια τόσο επιτυχημένη και ενδιαφέρουσα διοργάνωση για το νησί μας, δίπλα σε τόσο καταξιωμένους ομιλητές και ομιλήτριες.

Το να συζητάμε σ’ ένα τέτοιο συνέδριο για τις παραδοσιακές τέχνες και για την προοπτική που μπορούν να δώσουν στη σύγχρονη γυναικεία επιχειρηματικότητα, μέσω της κατάλληλης εκπαίδευσης, από μόνο του είναι ελπιδοφόρο και ανοίγει νέους ορίζοντες.

Η Εργαστίνη, η ατομική μου επιχείρηση στο Ηράκλειο, καταπιάνεται με τη σύγχρονη κυρίως πλευρά της υφαντικής, που όμως εμπνέεται και αφορμάται από τις παραδοσιακές φόρμες και τεχνικές, χρησιμοποιώ και εμπορεύομαι νέου τύπου αργαλειούς, που προσομοιώνουν τους παραδοσιακούς, αλλά είναι πιο εύχρηστοι και ευέλικτοι. Πιστεύω ακράδαντα στη χρήση των νέων τεχνολογικών μέσων, αλλά κυρίως στις δυνατότητες εξέλιξης που δίνει η συστηματοποιημένη εκπαίδευση. Η Εργαστίνη από τα πρώτα της βήματα δραστηριοποιήθηκε στην εκπαίδευση ενηλίκων σε παραδοσιακές και σύγχρονες τεχνικές ύφανσης με σύγχρονους αργαλειούς, αλλά και στην ευαισθητοποίηση των νέων μέσα από βιωματικά εργαστήρια και εκπαιδευτικές επισκέψεις σχολείων στον χώρο μας.

Η Υφαντική σίγουρα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς, τέχνη αρχέγονη που συνδέεται με την ιστορική, κοινωνική και πολιτισμική εξέλιξη. Οι θεραπαινίδες της Τέχνης αυτής, ανά τους αιώνες, διεκδικούν επάξια τον χαρακτηρισμό του Homo Faber, δηλαδή του ανθρώπου δημιουργού, που εργάζεται με τα χέρια, που αξιοποιώντας τον νου του παράγει έργα υλικά και πνευματικά συνάμα.

Μήπως τελικά αυτή η σύνδεση με τη δημιουργία έχει χαθεί στις σύγχρονες κοινωνίες; Επικρατεί η οπτική πληροφορία, η αυτοματοποίηση, ο άνθρωπος είναι εξαρτημένος από τη μηχανή και τον υπερκαταναλωτισμό, που παρά τις αλλεπάλληλες οικονομικές κρίσεις είναι παρών και αλώνει την καθημερινή μας ζωή. Γι’ αυτό ευτυχώς κερδίζει έδαφος ως καθολικό αίτημα πια, η αντίσταση απέναντι στην κυριαρχία της μηχανής, η αποδέσμευση από τις άπειρες ευκολίες που παρέχει, η επιστροφή στην πράξη.

Εδώ έρχεται ξανά η ενασχόληση με την Υφαντική να αποτελέσει κινητήριο μοχλό στη στροφή προς τη χειρωναξία και στα οφέλη που προκύπτουν από αυτήν.

Μπορεί να μας οδηγήσει σε μια νέα αντίληψη οικονομικής ανάπτυξης, που εδράζεται στη φιλοσοφία της βιωσιμότητας, της κυκλικής οικονομίας, της ανακύκλωσης και επανάχρησης των αγαθών, της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, της εξοικονόμησης πόρων και ενέργειας. Μπορεί ν’ αποτελέσει μέσο για τη σθεναρή αντίσταση στη Fast Fashion, τη γρήγορη μόδα, που πια αποτελεί σημαντικό οικονομικό ρυθμιστικό παράγοντα και πολύ ενεργοβόρα διαδικασία στην παγκόσμια βιομηχανία. Μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα των τουριστικών μας προϊόντων και να δημιουργήσει νέες προϋποθέσεις τουριστικής ανάπτυξης.

Θα πρυτανεύσουν οι φωνές της λογικής σήμερα και θα μας στρέψουν σε μια πιο ηθική μόδα που να σέβεται τη φύση, τα ζώα, τον άνθρωπο και τις συνθήκες εργασίας του, το παρόν και το μέλλον του πλανήτη; Η υφαντική ιστορική εξέλιξη μάς δίδαξε ότι όλες αυτές οι λελογισμένες πρακτικές που ακολουθήθηκαν κατά το παρελθόν, μόνο ωφέλησαν τον άνθρωπο και του εξασφάλισαν κοινωνική και οικονομική πρόοδο. Άρα είναι αναγκαίο οι ίδιοι αυτοί γνώμονες να καθοδηγήσουν και τα δικά μας βήματα.

Σε μια σύγχρονη κοινωνία, όμως, η οποία έχει υιοθετήσει νέους τρόπους ζωής και ανάπτυξης, με ισχυρά ανταγωνιστικά προϊόντα, σε μια προσπάθεια αναβίωσης της υφαντικής και εκμετάλλευσής της με οικονομικούς επιχειρηματικούς όρους, ανακύπτουν προβληματισμοί:

• Πώς εξασφαλίζονται οι πρώτες ύλες; σε ποια ποιότητα και τιμή;
• Θα είναι τα νέα προϊόντα που θα διατεθούν στην αγορά, απόλυτα εναρμονισμένα στις ανάγκες του σήμερα;
• Ποιος θα σχεδιάσει τα προϊόντα αυτά;
• Ποιος θα τα διαθέσει;
• Ποιος θα πιστοποιήσει την ποιότητά τους;
• Πώς θα αξιοποιηθεί η υπάρχουσα παράδοση;
• Ποιος ο ρόλος των σύγχρονων τεχνολογιών, οι οποίες αναμφίβολα θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν

και κυρίως:

Τι εκπαίδευση και από ποιους φορείς θα θεσπιστεί;

Είναι αναγκαίο λοιπόν να δούμε σε νέα βάση τη γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή ώστε να αποκτήσουμε ξανά πρώτες ύλες για την υφαντουργία, να εκπαιδευτούμε ξανά στην επεξεργασία του μαλλιού, το μεταξιού, του βαμβακιού, του λιναριού, να δοθούν κίνητρα σε νέους επιχειρηματίες να ασχοληθούν με την κλωστοϋφαντουργία, με νέους όρους και προοπτικές. Σε μια χώρα με τόσο πλούσιο παρελθόν στην παραγωγή νήματος είναι λυπηρό να διαπιστώνουμε τέτοιο μαρασμό στην παραγωγή πρώτων υλών.

Αυτό σίγουρα προϋποθέτει μια άλλου τύπου σφαιρική στρατηγική και όραμα σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, ιδιαίτερα σήμερα που έχουν γίνει τεράστια βήματα εξέλιξης διεθνώς στους τομείς αυτούς.

Τα οργανικά νήματα

Αξίζει εδώ να αναφερθούμε στη διεθνή πιστοποίηση για τη νηματουργία. Τη σήμανση GOTS δηλαδή το Πρότυπο Βιολογικών Κλωστοϋφαντουργικών Προϊόντων (GOTS) που θεωρείται το κορυφαίο παγκοσμίως πρότυπο για οργανικά νήματα. Περιλαμβάνει περιβαλλοντικά και κοινωνικά κριτήρια, σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αφορά ολόκληρη την αλυσίδα εφοδιασμού κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων και πρώτων υλών.

Τα φυτικά οργανικά νήματα GOTS είναι φυσικές βιολογικές ίνες που καλλιεργούνται χωρίς τη χρήση συνθετικών φυτοφαρμάκων, ζιζανιοκτόνων, λιπασμάτων ή γενετικά τροποποιημένων οργανισμών (ΓΤΟ), σύμφωνα με τις αρχές της βιολογικής γεωργίας. Η βιολογική γεωργία είναι ένα ολιστικό σύστημα διαχείρισης της παραγωγής που διατηρεί την υγεία των ανθρώπων, των εδαφών και των οικοσυστημάτων.

Το GOTS δεν είναι απλώς ένα πρότυπο· είναι μια εγγύηση για ηθική, περιβαλλοντικά υπεύθυνη και κοινωνικά δίκαιη παραγωγή οργανικών νημάτων, κριτήρια τα οποία σεβόμαστε στην Εργαστίνη και γι’ αυτό ξεκινήσαμε τη συνεργασία μας με διεθνείς εταιρίες παραγωγής οργανικών πιστοποιημένων νημάτων.

Υφαντική εκπαίδευση

Αναγκαίος είναι επίσης ο επανασχεδιασμός της υφαντικής εκπαίδευσης και κατάρτισης των νεότερων γενιών πάνω σε σχετικούς επαγγελματικούς τομείς. Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι η προφορική μετάδοση της γνώσης αποτελεί δυναμικό και διαγενεακό στοιχείο του λαϊκού πολιτισμού. Γενιές υφαντριών στη χώρα μας εκπαιδεύτηκαν κατά την παιδική τους ηλικία από έμπειρες μαστόρισσες των κοινοτήτων όπου ζούσαν, μιας και η γνώση αυτή ήταν αναπόσπαστο στοιχείο της οικιακής οικονομίας αλλά και των πατροπαράδοτων ηθών και εθίμων των κοινωνιών αυτών. Μετά όμως από τους κοινωνικο-οικονομικούς μετασχηματισμούς που συντελέστηκαν και άλλαξαν άρδην τα δεδομένα, είναι αναγκαίο η γνώση αυτή να μην αρκείται μόνο στη μνημοτεχνική μετάδοση ή την αλληλοδιδακτική μέθοδο, αλλά να συστηματοποιείται και να οργανώνεται από έγκυρους θεσμοθετημένους φορείς.

Το κενό στην απουσία συστηματοποιημένης εκπαίδευσης στη χώρα μας για πολλά χρόνια, αναμφίβολα, κάλυψε το Λύκειο των Ελληνίδων, πολλά μοναστήρια με σχολές οικοκυρικής που λειτούργησαν, καθώς και πολιτιστικοί σύλλογοι με τη συνεργασία δήμων και περιφερειών. Πολύ σημαντική επίσης η συμβολή του ΕΟΜΜΕΧ.

Εδώ και λίγο καιρό έχει ξεκινήσει μια πολύ σημαντική προσπάθεια συστηματοποιημένης εκπαίδευσης που ευελπιστούμε πως θα αποδώσει καρπούς και ότι θα συνεχιστεί στο μέλλον εμπλουτισμένη, εξασφαλίζοντας ακόμη περισσότερες δυνατότητες επιχειρηματικής δραστηριότητας. Πρόκειται για πρόγραμμα του Υπουργείου Πολιτισμού δημιουργίας 18 δομών κατάρτισης στην Υφαντική, Ξυλοτεχνία και Κεραμική σ’ όλη την Ελλάδα, με στόχο την αναβίωση, μετεξέλιξη και ανάδειξη της ελληνικής χειροτεχνίας. Το πρόγραμμα αυτό έχει ενταχθεί στο Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης με τη χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και έχει σκοπό την ενίσχυση των τοπικών κοινωνιών και οικονομιών μέσω της χειροτεχνίας αλλά και την ανάδειξη μιας νέας γενιάς χειροτεχνών σε περιοχές με μεγάλη χειροτεχνική παράδοση. Υλοποιείται σε συνεργασία με τα πανεπιστήμια Δυτικής Αττικής, Θεσσαλίας και Δυτικής Μακεδονίας στο πλαίσιο των Κέντρων Δια Βίου Μάθησης των Πανεπιστημίων.

Στην Κρήτη λειτουργούν ήδη 3 δομές: στο ΕΛΜΕΠΑ η Ξυλοτεχνία, στο Θραψανό η Αγγειοπλαστική και στα Ανώγεια η Υφαντική. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει θεωρητικής κατάρτισης μαθήματα που διδάσκονται διαδικτυακά στους εκπαιδευόμενους όλων των δομών από καθηγητές των ανωτέρω πανεπιστημίων και εργαστηριακά μαθήματα που διδάσκονται από εκπαιδευτές και εμπειροτέχνες.

Είναι πολύ συγκινητικό και ελπιδοφόρο να επανεκκινούν χώροι υφαντικής δραστηριότητας που για χρόνια παρέμεναν ανενεργοί. Τα Ανώγεια, ένας τόπος με ιδιαίτερα πλούσια υφαντική παράδοση, γνωρίζουμε ιστορικά ότι οφείλει την επανεκκίνησή του, μετά τα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια, στην έντονη επιχειρηματική υφαντική δραστηριότητα των γυναικών. Το παράδειγμα της Βλάστης στην Κοζάνη, επίσης, όπου τη δεκαετία του ‘70 και για 25 ολόκληρα χρόνια λειτούργησε το λεγόμενο «Σουηδικό» εργοστάσιο, στο οποίο εφαρμόστηκε επιτυχώς ένα πρωτοποριακό πρόγραμμα κοινωνικής οικονομίας, με πρωτοβουλία μιας σουηδικής ανθρωπιστικής οργάνωσης. Ιδρύθηκε σχολή υφαντουργίας με σύγχρονο εξοπλισμό, στην οποία αξιοποιήθηκε η μεγάλη τεχνογνωσία που διέθεταν οι γυναίκες της περιοχής γύρω από την επεξεργασία του μαλλιού και την ύφανση και έτσι δόθηκε νέα πνοή στην περιοχή.

Η υφαντική σήμερα διδάσκεται με οργανωμένο και συστηματικό τρόπο σε πανεπιστήμια του εξωτερικού και η μελέτη της συνδέεται άρρηκτα με τομείς όπως:

• Αρχαιολογία,
• Τεχνολογία υφάσματος,
• Συντήρηση έργων τέχνης,
• Ιστορία της τέχνης,
• Αρχιτεκτονική,
• Καλές τέχνες,
• Μουσειολογία,
• Σχεδιασμός υφάσματος,
• Marketing,
• Χημεία και βαφική,
• Υψηλή ραπτική,
• Νηματουργία,
• Τερζίδικη τέχνη.

Ο ρόλος των μουσείων στην προβολή της είναι εξίσου σημαντικός και σε συνδυασμό με μουσειοπαιδαγωγικά προγράμματα μπορεί να γίνει πολύ επιδραστική στη νέα γενιά συμβάλλοντας αποτελεσματικά στη σύνδεση των νέων με την παράδοση.

Να μου επιτραπεί εδώ να σημειώσω, με την εμπειρία μου από τη βιωματική εκπαίδευση ανηλίκων πάνω στην υφαντική, πόσο ωφέλιμη θα ήταν η επαφή με την υφαντική, αλλά και με άλλες λαϊκές τέχνες, μέσα από προγράμματα ανάπτυξης δεξιοτήτων στη βασική σχολική εκπαίδευση. Η επαφή των παιδιών με βιωματικό τρόπο με την υφαντική κυρίως μπορεί να συμβάλει στη νοητική ανάπτυξή τους και να τους καλλιεργήσει δεξιότητες, όπως τη λογικομαθηματική, τη γλωσσική, την αναλυτική, τη συνθετική, την αφαιρετική, τη συνδυαστική και να θέσει θεμέλια για την αισθητική τους αγωγή. Να φέρουμε ως παράδειγμα τα παιχνίδια STEΑΜ, αρκτικόλεξο με τα αρχικά γράμματα στην αγγλική των λέξεων: επιστήμη (Science), τεχνολογία (Technology), μηχανική (Engineering), τέχνη (Arts) και μαθηματικά (Mathematics) που πλέον προτείνονται από εκπαιδευτικούς φορείς διεθνώς, μέσα στα οποία συμπεριλαμβάνονται και υφαντικές δραστηριότητες. Έτσι μπορούμε μέσα από το βιωματικό παιχνίδι να δημιουργήσουμε στα παιδιά εικόνες και μνήμες, να τα βοηθήσουμε να συνδεθούν με γονιμοποιό τρόπο με το χθες αλλά και να τα παρακινήσουμε με νέους τρόπους επαγγελματικού προσανατολισμού να ασχοληθούν στο μέλλον.

Υφαντική και εικαστική δημιουργία

Να αναφερθούμε τέλος στη σχέση της Υφαντικής με τη σύγχρονη εικαστική δημιουργία και τη σχέση της εκπαίδευσης με την ανάπτυξη οικονομικής δραστηριότητας.

Ας δούμε το παράδειγμα της ελληνικής ταπισερί, ένα είδος υφαντικής, που αν και δεν είναι κατεξοχήν ελληνικό παραδοσιακό, εν τούτοις ανέπτυξε τη δική του δυναμική στη χώρα μας. Σήμερα θεωρείται αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της σύγχρονης εικαστικής δημιουργίας και μελετάται στις ανώτερες σχολές Καλών Τεχνών.

Στη χώρα μας στη δεκαετία του ‘50 ο ζωγράφος Γιάννης Φαϊτάκης, με καταγωγή από τη Νεάπολη Λασιθίου, που θεωρείται ο «πατέρας» της ελληνικής ταπισερί, μετά από σχετικές σπουδές στη Γαλλία, ίδρυσε το πρώτο ελληνικό εκπαιδευτικό εργαστήριο ταπισερί, που ανήκε στο τμήμα Οικοτεχνίας της βασιλικής πρόνοιας, στο οποίο δημιουργήθηκαν ταπισερί βασισμένες σε έργα σπουδαίων Ελλήνων ζωγράφων και πωλούνταν στο εξωτερικό.

Σήμερα ολοένα και περισσότερες γυναίκες επιχειρηματίες ασχολούνται με την υφαντική, γεγονός ελπιδοφόρο. Αυτό φάνηκε από την καταγραφή των υφαντών και υφαντριών της χώρας μας, που έχει ξεκινήσει τα τελευταία χρόνια από τον πολιτιστικό οργανισμό Branding Heritage, με τη στήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού. Ως τώρα έχει ολοκληρωθεί η καταγραφή στην Κρήτη και την Πελοπόννησο και έχουν συμπεριληφθεί μόνο επαγγελματίες υφαντές και υφάντριες, των οποίων ο αριθμός είναι ικανοποιητικός και δείχνει ότι η υφαντική ενασχόληση εξαπλώνεται με γοργούς ρυθμούς ως επιχειρηματική δραστηριότητα. Στόχος του προγράμματος είναι να προβληθεί η σημασία της σύμπραξης της παράδοσης με το σύγχρονο επιχειρείν και να δημιουργηθεί μια σύγχρονη βάση δεδομένων Ελλήνων χειροτεχνών υφαντικής που θα συμβάλει στην εξωστρέφεια, τις συνέργειες, τη χρήση νέων τεχνολογικών εργαλείων και τη διασύνδεση με δίκτυα σε Ελλάδα και εξωτερικό.

Αν κάτι επιβεβαιώνεται είναι ότι η Υφαντική, από τη μια δημιουργεί πολιτισμική ταυτότητα, από την άλλη καλλιεργεί ήθος, επομένως και αξίες και με τον τρόπο αυτό διασφαλίζει βιώσιμη ανάπτυξη. Αναγκαία προϋπόθεση η κατάλληλη συστηματική εκπαίδευση που θα καλλιεργήσει τον σεβασμό απέναντι στις παραδοσιακές τέχνες, ενώ παράλληλα θα αξιοποιήσει τις σύγχρονες τεχνολογικές δυνατότητες και έτσι θα θέσει σε στέρεα θεμέλια μια προσωπική πορεία αυτοβελτίωσης, αλλά ταυτόχρονα και έναν συλλογικό στόχο κοινωνικής ευημερίας και προόδου.

Η ενασχόληση των ανθρώπων σήμερα με τις παραδοσιακές τέχνες είναι αναμφίβολα αναβαθμός πολιτισμού και ασφαλιστική δικλείδα που μας προστατεύει από την ανεξέλεγκτη και χωρίς ηθικό έρεισμα ανάπτυξη.